Enfant terrible

Wethouder Wim Treub

Als wethouder van Amsterdam begrensde de radicale de vrije markt met sociale maatregelen. Van een gemeentelijk telefoonnetwerk tot sanitaire voorzieningen op scholen. Ook als Tweede Kamerlid en minister bouwde Treub voort aan de basis van de moderne verzorgingsstaat.

Wim Treub (1858-1931) doorliep een lange politieke loopbaan. Van gemeenteraadslid tot wethouder en van Kamerlid tot minister. Maar zijn interesse voor progressieve hervormingen ontstond al voor die tijd. Als assistent van zijn vader, burgemeester van Voorschoten en secretaris-penningmeester van polderbesturen, kwam Treub in aanraking met heffingen en belastingen. Ook maakte hij kennis met de belastingen via het gemeentelijk archief, waarvan hij de stukken vanaf de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden catalogiseerde. In die zin was het begrijpelijk dat hij tijdens zijn studie rechten meedong naar een prijsvraag over de Nederlandse belastingheffing sinds de Bataafse Republiek. Zijn inzending die met goud werd bekroond, gebruikte hij vervolgens als basis voor zijn promotie begin 1885. In het proefschrift was de basis van het progressieve denken van Treub te herkennen. Hij pleitte namelijk, heel modern, voor een progressieve inkomstenbelasting, omdat hij vond dat belastingen naar draagkracht geheven moesten worden.

Treub zette zich in om de positie van de arbeiders en armen in de maatschappij te verbeteren. In Amsterdam, waar hij privaatdocent notarieel en fiscaal recht was geworden, maakte hij deel uit van de ‘Breêroo-club’, die vond dat de samenleving socialer en democratischer moest worden. Leden waren politici als Carel Gerritsen, de partner van Aletta Jacobs, kunstenaars als Hendrik Berlage, hervormers als Frank van der Goes en de literaire Tachtigers. Onder leiding van Treub richtte een smaldeel van deze club in 1888 de kiesvereniging ‘Amsterdam’ op. Zij noemden zich ‘radicaal’, omdat ze het liberalisme radicaal wilden hervormen. De radicalen eisten onder meer algemeen kiesrecht, progressieve inkomstenbelasting, recht op onderwijs en collectivisering van nutsvoorzieningen.

In 1889 was Treub een van de eerste radicalen die toetrad tot de Amsterdamse gemeenteraad. Als raadslid zorgde Treub samen met Gerritsen voor bepalingen over maximale werktijd en minimumloon. Ook vroeg hij burgemeester en wethouders gegevens te verzamelen over de omvang van de werkloosheid. Toen uit het onderzoek van de hiervoor ingestelde commissie bleek dat er onvoldoende gegevens beschikbaar waren, leidde dit tot de oprichting van het gemeentelijk Bureau van Statistiek.

Deze agenda zette Treub voort als wethouder. Eerst bekleedde hij de post Financiën (1893-1895), daarna die van Publieke Werken (1895-1896). Hij zorgde voor de overheidsexploitatie van nutsbedrijven, tot dan toe in particuliere handen. Zo werden hun voorzieningen algemeen toegankelijk en leverden ze de gemeente ook nog eens geld op. Wel leverde het hem vijanden op: de Nederlandsche Bell Telephoon Maatschappij N.V. verzette zich heftig tegen het plan van de gemeente om een eigen telefoonnetwerk aan te leggen en te exploiteren. Met zijn sociale initiatieven, zoals het aan laten leggen van sanitaire voorzieningen op scholen, legde Treub het fundament waarop befaamde sociaaldemocraten als Floor Wibaut, Henri Polak en Monne de Miranda konden voortbouwen.

Naast zijn lokale politieke werkzaamheden bleef Treub een actief publicist. Hij was actief als redacteur bij een aantal bladen en ontwikkelde een eigen sociaal-liberale theorie, gebaseerd op het destijds populaire sociaal-darwinisme. Als de overheid ongelijke kansen op het gebied van onderwijs, kiesrecht, belasting- en erfrecht wegnam, zou de meest beschaafde samenleving gaan domineren. Enerzijds stonden individuele ontplooiing en onderlinge competitie voorop, maar anderzijds maakte een toenemende specialisatie samenwerking steeds meer nodig. Samenwerking in coöperaties was volgens Treub de oplossing.

Toch zou Treub geen leven lang in de lokale politiek doorbrengen. In 1891 slaagden de radicalen uit Amsterdam erin om door het land radicale kiesverenigingen op te richten. In 1892 volgde een landelijke partij: de Radicale Bond, die in 1901 zou opgaan in de door Treub opgerichte Vrijzinnig-Democratische Bond. Treub werd voor deze partij in 1904 lid van de Tweede Kamer. De agenda die hij voerde als raadslid en wethouder nam hij mee naar Den Haag. Treub bepleitte dat werknemers verzekerd moesten zijn voor ongevallen, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en ouderdom. Als minister in het kabinet Cort van der Linden ontwierp hij de zogenaamde ‘Noodregeling Treub’, een vorm van overheidsondersteuning voor armen en werklozen. Ook heeft hij in 1914 gezorgd voor een algemeen progressieve inkomstenbelasting en legde hij het fundament van de door werkgevers, werknemers en overheid gefinancierde algemene ouderdomsverzekering; de latere AOW.

Omdat Treub in zijn latere leven werd gezien als reactionair, is hij op de achtergrond geraakt. In 1917 richtte hij de Economische Bond op die een nieuwe economische politiek beoogde, om de Eerste Wereldoorlog te boven te komen. De Economische Bond werd later onterecht gezien als de eerste Nederlandse populistische politieke partij, terwijl het programma voortborduurde op dat van de VDB en de daaraan voorafgaande Radicale Bond. Vergeten is ook dat hij in 1921 het initiatief nam om liberale partijen te doen fuseren tot de Vrijheidsbond, de latere Liberale Staatspartij (LSP), waaraan de VDB demonstratief niet meedeed. Met dit initiatief probeerde Treub om de liberale partijen tegenover het dominante conservatisme van de confessionele partijen te verenigen. De continuïteit tussen Treubs Amsterdamse tijd als raadslid en wethouder en de oprichting van de LSP begin jaren twintig is opvallend. Met zijn loopbaan toonde Treub persoonlijk aan dat een sociaal-liberale agenda breed toepasbaar kon zijn: van de Amsterdamse gemeenteraad tot in het kabinet.

Diederick Slijkerman, ‘Wethouder Wim Treub’. In: Coen Brummer en Daniël Boomsma (red.), De canon van het sociaal-liberalisme (Amsterdam 2019), 58-61