Liberaal zwaargewicht

De verloren strijd van Vonhoff

In 1971 verloor VVD’er Henk Vonhoff de strijd om het fractievoorzitterschap van Hans Wiegel. Daarmee werd ook een rechtse koers voor de VVD ingezet. Waar Vonhoff nog voorstander was van samenwerking met D66 en PvdA en geloofde dat de vrije markt begrenst moest worden omwille van sociale rechtvaardigheid, koos de VVD met Wiegel voor een conservatieve koers.

Al op de middelbare school speelde Henk Vonhoff (1931-2010) Kamerdebatten na, waarin hij als ‘prof. Vonhoff’ met een toen al indrukwekkende stem en enorme haardos interpelleerde over het regeringsbeleid. Als 15-jarige meldde Vonhoff zich aan bij de zojuist opgerichte PvdA, een fusie van de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij en de Vrijzinnig-Democratische Bond. Maar omdat men zei dat hij maar moest gaan hoepelen, sloot hij zich aan bij de uit de Liberale Staatspartij ontstane Partij van de Vrijheid (PvdV), die later zou opgaan in de VVD.

Al op de middelbare school speelde Henk Vonhoff (1931-2010) Kamerdebatten na, waarin hij als ‘prof. Vonhoff’ met een toen al indrukwekkende stem en enorme haardos interpelleerde over het regeringsbeleid. Als 15-jarige meldde Vonhoff zich aan bij de zojuist opgerichte PvdA, een fusie van de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij en de Vrijzinnig-Democratische Bond. Maar omdat men zei dat hij maar moest gaan hoepelen, sloot hij zich aan bij de uit de Liberale Staatspartij ontstane Partij van de Vrijheid (PvdV), die later zou opgaan in de VVD. Het theater nam Vonhoff mee naar de politiek. Hij stortte zich op vernieuwende wijze in de Amsterdamse gemeentepolitiek: hij ging met een bootje de grachten op om met een megafoon voorbijgangers over te halen op de VVD te stemmen. Hij leerde er andere vooruitstrevende VVD’ers kennen zoals Huub Jacobse, Rob Neuberg, Wim Keja en Ari Pais. Zij vormden fanclub ‘De Brainstorm’ om Vonhoff een Kamerzetel te bezorgen. Met André Szász en Erwin Nypels gaf Vonhoff lokale en landelijke cursussen aan nieuwe partijleden. Mede dankzij hem werd de VVD-afdeling in Amsterdam eind jaren vijftig een links-liberaal bolwerk. Samen met partijgenoot en vriend Frits Korthals Altes uit Rotterdam wist Vonhoff de partij in 1962 te hervormen. Daarop werden zij beiden in 1963 lid van het hoofdbestuur.

Naast zijn activiteiten als politicus en geschiedenisleraar aan een middelbare school schreef Vonhoff in 1965 een boek over de liberalen van vóór de Tweede Wereldoorlog – De Zindelijke Burgerheren – die hij te elitair vond en te weinig geïnteresseerd in sociale noden. Tegen de zin van de invloedrijke conservatief Harm van Riel, beschermheer van Hans Wiegel, onderhield hij als bestuurslid contact met het mede door Hans Gruijters opgerichte progressieve Liberaal Democratisch Centrum. Ondanks tegenstand van Van Riel, slaagde Vonhoffs fanclub erin hem in 1967 in de Tweede Kamer te krijgen. In 1971 verloor hij de strijd om het fractieleiderschap van Wiegel. Daarmee werd ook een rechtse koers voor de VVD ingezet. Vonhoff werd weggepromoveerd als staatssecretaris. Hoewel hij in het kabinet-Biesheuvel stevig moest bezuinigen en daardoor veel protest over zich heen kreeg, wist Vonhoff ook monumentenzorg van de grond te trekken en nam hij ingrijpende maatregelen om de natuur te beschermen. Zelfs zijn grootste socialistische criticaster Wim Meijer raakte onder de indruk.

Na de vroegtijdige val van het kabinet kwam Vonhoff terug in de Kamer en wist hij de onvrede over de rechtse koers van Wiegel naar zich toe te trekken. Hij schreef het roemruchte artikel De strijd om het midden. Volgens hem vervreemdde Wiegel met zijn rechtse koers de kiezers in het midden en moest de partij meer zijn sociale gezicht laten zien. Het stuk eindigde met de vaststelling dat ‘de enige winst van betekenis’ voor het liberalisme in Nederland ‘links’ lag.

Vonhoff werd in 1974 opnieuw weggepromoveerd, ditmaal naar Utrecht om het burgemeesterschap te bekleden. Dit liet onverlet dat hij zich bezig bleef houden met landelijke politiek. Samen met onder andere D66’er Erwin Nypels en PvdA’er Meijer maakte Vonhoff deel uit van het Des Indes-beraad, dat vanaf midden jaren zeventig de mogelijkheden van Paarse samenwerking onderzocht.

Als Commissaris van de Koningin in Groningen, een nieuwe bestuurlijke functie, was Vonhoff getuige van de eerste samenwerking tussen PvdA, VVD en D66 op lokaal niveau. In de bundel Illusie of monsterverbond, de eerste uitgebreide publicatie over de mogelijkheden van een samenwerking tussen socialisten en liberalen in 1984, schreef hij dat landelijk sociaal-cultureel beleid structurele sociale voorzieningen moest bevatten, afgestemd op vraag en aanbod. Bij de totstandkoming van de eerste Paarse samenwerking in 1994 in het kabinet-Kok I betoogde Vonhoff in het artikel Het gelijk der ketters dat deze samenwerking tijd nodig had om draagvlak te krijgen.

Aan het einde van zijn loopbaan had Vonhoff tientallen bestuursbanen waarvoor hij zich doorgaans niet liet betalen. Hij bleef zijn sociaal-liberale wortels trouw en hoewel hij op ruime voet leefde, woonde hij in een middenklasse twee-onder-een-kapwoning en reed hij in een tweedehands limousine. Hij was niet in geld, maar in de letteren geïnteresseerd. Enerzijds verzette hij zich tegen referenda en de gekozen burgemeester, omdat dit zaken waren die volgens hem niet bij een representatieve democratie pasten, anderzijds verzette hij zich tegen populistische partijen die vijandig stonden tegen nieuwkomers. Liberaal zijn betekende voor hem vrijheid en sociale rechtvaardigheid nastreven, zorgen voor gelijke kansen in individuele ontwikkeling en de ander accepteren zoals diegene is.

Diederick Slijkerman, ‘De verloren strijd van Vonhoff’ in: Coen Brummer en Daniël Boomsma (red.), De canon van het sociaal-liberalisme (Amsterdam 2019), 130-133